پورمنصف: حالا که حرفی از فلسفه به میان آمد، فلسفه و هنر هم از هم جدایی ناپذیرند، اگر ادبیات رو هم جزء هنر تلقی کنیم، آقای دکتر اهل ادبیات هم هستید؟
دکتر خاتمی:  والا من هر کسی را خدمتتان عرض کنم جایز ورود به ادبیات نمی‌دانم. ادبیات لیاقتش را هر کس ندارد.  داشتن ادب و دانستن ادبیات حقیقتن می‌گویم خیلی فراتر از آنچه که خدمتتان عرض کردم ست. همان درک فلسفه، هر مسئله کار هر کس نیست و نیاز به یک قدرت عقلانی خیلی قوی و وسیع دارد. بحث ادب هم به همین ترتیب ست، نیاز به دانش از همه چیز خیلی وسیع و گسترده ای دارد.  ممکن ست که من علاقه داشته باشم. خب بعضی از افراد فکر می کنند که ادبیات فقط در حریم شعر و نثر  ست.  خدمتتان عرض کنم که اشعار مولوی و فردوسی و این‌هاست. نه ادب را هم من جزء آن می‌دانم. بحث هنر را که اشاره کردید و بحث اخلاق و همه این‌ها باهم همپوشانی دارند، که جدایی ناپذیرند. خیلی علاقه دارم که اهل ادبیات باشم اما خودم را در آن حد نمی دانم یعنی من تصور می کنم خیلی فراتر از این‌هاست. ادبیات شاید با الهیات هم در آمیخته ست. اینکه به خدا رسیدن خیلی زمان می برد. و مرزهای خیلی بلندی دارد و یکی از آرزوهای خود من همین ست که دسترسی بهش پیدا کنم و درسته سن و سالی ازم گذشته اما نرسیدم و یکی از دغدغه‌ها و غصه های من این ست که چرا هنوز فرسنگ‌ها تا رسیدن به آن مرز قاصله دارم اما اگر باز مثل همان فلسفه، ادبیات و همان ادب هم در کنار هنر و هنر هم در کنار فلسفه بود. این موارد را هم پوشانی هایش را در نظر می‌گرفتیم دیگر یک ترکیب بی نهایت  از زیبایی ها و زیبایی شناختی هایی می شد  که می توانستیم هدیه کنیم به دانش آموزان و آن موقع می توانستیم بگوییم مدرسه را با آن نورافشانی می‌کنیم اما می‌گویم که خیلی خیلی غافلیم و خیلی فاصله زیادی داریم که بتوانیم معلم هایی را تربیت کنیم و من می‌گویم هنوز وارد الفبای مدرسه نشدیم، چه برسد به اینکه بحث فلسفه، هنر و فراتر از آن بحث ادبیات که خیلی مورد غفلت قرار گرفته متاسفانه .و ما تصور می کنیم که کسی چند خط شعر بلده یا اینکه با نثر صحبت می کند یا اینکه ممکن یک فهم سطحی چند تا متن ادبی داشته باشد، می‌گوییم این فرد ادبی دان یا ادبیات را بلد ست و واقعن این‌طور نیست. همان طور که خدمتتان عرض کردم، فهم فلسفه، اخلاق کار هر کس نیست، که چرا چون سر همین قضیه هم خیلی روی آن بحث ست. بحث اینکه چگونه و چرا می‌گویم که این اخلاق یک قرارداد اجتماعی ست بعضی افراد می‌گویند این اخلاق یک یادگیری جمعی ست. تیمی ست. هر کسی یک برداشت مادی از مسئله می کند اما اینکه فهم اخلاق الهی که به عنوان مثال ممکن در قرآن یا نهج البلاغه و کتاب های آسمانی آمده واقعن تفسیرش در توان و قدرت ذهنی هر کس نیست و فقط در نهایت می‌گویم که ناچاریم، چون در کتاب آسمانی آمده. خب دقیقن ادبیات هم همین ست.  ادبیات در حد یک ذوق نیست. در حد اینکه فرض کن که لذت بردن از اینکه قلمی را روی بوم می‌کشی و یک نقاشی را به تصویر می کشی نیست. این یک محتوا و معنویتی دارد که باید به آن معنویت و عشق برسی. دقیقن این ادبیات را من با عشق ترجمه می‌کنم و آن عشق را باز بعضی ها با نیاز عصبی شدید که در غریزه جنسی ریشه دارد  که روانشناسها متأسفانه  تعبیر می کنند نیست. حالا آن عشق شاید بحث معنوی تر آن هم به عنوان عشق مادر به فرزند به تصویر  بکشند در حالی که مثلن عشق الهی خیلی فراتر از این حرف‌هاست و آن رنگ و بو، رنگ و لعاب دیگری  دارد که اصلن ما نمی توانیم بگوییم که حتا این‌ها در موازات هم دارند حرکت می کنند. این  چیز دیگری ست و آن چیز دیگر.  اصلن معنایش متفاوت ست. من باز باید بگم که شرمنده ام که نه، نتوانستم باز به این مرز برسم و آن استعداد را شاید نداشتم، شاید فهم درستی از مسئله نداشتم. شاید خیلی مانده تا برسم به بحث ادبیات.

پورمنصف: اهل شعر هم هستید؟
دکتر خاتمی: نه، نه. علاقه دارم . گاهی همین کتاب حافظ را  مثلن جایی حالا رادیویی روشن باشد یا کسی شعری را بخواند ،علاقه دارم بشنوم اما اینکه بخواهم شعر جمع آوری کنم و بنشینم و بخوانم نه، همان طوری که خدمتتان عرض کردم اینکه بیشتر به معانی و مفاهیمش علاقمندم تا اینکه از روی علاقه  شعر بخوانم. اگر کسی تفسیری از یک شعر داشته باشد، بیشتر به آن گوش می کنم تا بخواهم  خودم شعر بخوانم یعنی فرض کن مولانا منظورش این بود یا در کتاب حافظ این معنا را آوردند، بیشتر به این علاقمندم تا اینکه بخواهم خودم شعر را بخوانم.  تفسیر یا معنایش بیشتر برایم جذاب ست تا خود شعر،  شاید استعدادش را  ندارم. 
پورمنصف: به مطالعه کتاب های داستانی هم می پردازید؟
دکتر خاتمی: کتاب های داستانی در گذشته شاید زیاد می خواندم، سالهاست خیر. چون زیاد مشغله دارم. 

پورمنصف: به نظرتان چرا باید از داستان سرایی در مدیریت آموزشی بهره ببریم؟
دکتر خاتمی: خدمتتان عرض کنم که در بحث آموزش، همانطور که می دانید توازن مطرح ست، همین شعری که اشاره فرمودید بچه‌ها در یادگیریشان اثر گذار ست. خب مغز یک سیستم ست. وقتی که شما یک مطلب را در قالب شعر می‌آورید و هارمونی و توازن دارد یادگیریش بهتر اتفاق می افتد و شما به بچه های مهدکودکی فرض کن در سن ۳ تا ۵ سال یک مطلب را در قالب شعر بگویید که آن‌ها با همین هارمونی و توازن این شعر را بخوانند خب برای همیشه در ذهنشان می ماند. چون با وضع  قالب مغز و سیستم آن، این سنخیت دارد و برای همیشه  در ذهن حک می‌شود. در بحث داستان سرایی هم به همین ترتیب ست که شما اگر یک واقعه را یک موضوع را، در قالب داستان بیاورید، مطلب بیشتر در ذهن ماندگار می‌شود تا اینکه شما بخواهید یک خبر تاریخی را برای کسی نقل کنید، اگر دقت بفرمایید پیرمردهای ما، پیرزن های ما، گذشتگان ما اگر بخواهند برای فرزندانشان، برای نوه هایشان مطلبی را مطرح کنند، عرض می کنند که قصه ای هست، داستانی هست، روایتی هست به این ترتیب، در ذهن خودشان بیشتر ماندگارست و آن ترتیب تاریخیش را ، آن توازنی که در روایت مسئله می‌آورند، بهتر منتقل می‌کنند.  حالا بحث یادگیریش به کنار، در بحث روش های تدریس، در بحث روش‌های کلاس داری و رهبری کلاس درس در بحث اداره مدرسه و غیره  وارد شده ست. اگر از این مثال ها که اشاره کردم، استفاده کنیم. بهتر در ذهن می‌ماند.  من خاطرم هست تا جایی که در توانم بود سر کلاس از همین مصادیق و نمونه ها می‌آوردم که واقعیت داشت و مثلن نمی گفتم که اگر می‌خواهید ارتباط عاطفی با کسی برقرار کنید از نثر محبت آمیز استفاده کنید. این کمتر در ذهن می ماند. تا اینکه من  یک قصه ای را تعریف کنم از موضوع، این برای همیشه در ذهن ماندگار می‌شود. من خاطرم هست یک داستان واقعی را سر کلاس نقل کردم، از یک معلمی که من تمرین دبیری با رشته روانشناسی داشتم.  یکی از این خانوم‌ها گفت که من چند ساله تدریس می کنم اما دوره‌های تربیت دبیری را نگذراندم اما خودم را یک فرد موفق در تدریس می دانم گفتم در کجا تدریس می‌کنی؟ او گفت: مادرم معلم بوده، من را  معرفی کرده در فلان مدرسه. گفتم آیا در برقراری ارتباط با بچه‌ها و مباحث روانشناسی و روانشناختی، مباحث مشاوره، مباحث عاطفی و غیره این‌ها هم کتابی خواندید، کار کردید؟ مسلط هستید؟ گفت: آره مشکلی ندارم. من با بچه ها دوستم. این حرفها را یک نمونه  برای کلاس آورد، که  من خاطرم هست چند سال بعد یکی از دانشجوها که من را دید، گفت: خاطرتان هست آن خانم سر کلاس چی گفت؟ که من الان خدمتتان عرض می کنم  که یکی از بچه ها کلاس نمی دانم حالا آن موقع راهنمایی بود، شاید کلاس اول یا دوم راهنمایی. گفت: دختر خانمی خیلی قدبلند و تنومند بود. در بین بچه ها و به اجبار عقب کلاس می نشست و بخاطر اینکه قد و هیکل درشتی داشت نسبت به بچه‌ها خودش به حساب قوزش را در می‌آورد و همیشه حالت خجالت زده می‌نشست و با کسی صحبت نمی‌کرد جلوی جمع، معلم بهش گفته عزیزم هیچ ناراحت نباش که هیکلت قناصه یا فرض کنیم که قدت بلنده. همین خانمی که می‌گفت مشکلی ندارم ، این حرف‌ها را در جلوی جمع به دانش‌آموزش زده و متأسفانه آن بچه تصور می‌کرد که کسی متوجه وضعیت حالا قد بلندش نیست یا هیکل درشتش نیست. یعنی تیر خلاص را این خانم معلم به این بچه زده یعنی حالا من این مسئله را که این خانوم سر این کلاس مطرح کرد. ناگهان همه دانشجویان خندیدند که عجب شما حرفه ای هستید. به طعنه گفتند چقدر خوب با بچه ها برخورد می‌کنید. این داستان هم در ذهن من نشست و هم در ذهن دانشجویان.  خاطرم هست ۲یا ۳ سال بعد که یکی از همکلاسی های این خانم را  دیدیم و صحبت  کردیم. گفت خاطرت هست که آن خانم سرکلاس چطور آن بچه را روحیه اش را تضعیف کرد با آن لحن گفتاری که ادعا می‌کرد که من چندین ساله دبیرم؟ این‌ها همه بحث روایت ست.  بحث قصه ست. داستان ست که خیلی خوب برای همیشه ماندگار شده ست و  الان من دارم مطالب را برای شما تعریف می‌کنم. اگر به شکل دیگه‌ای عنوان می‌شد مثل هزاران مطلب دیگر که گفته شده ست به فراموشی سپرده می‌شد. اما الان برای شما تعریف می‌کنم. پس این هم به شکل روایتی، داستانی، قصه ای اگر به این شکل دربیاوریم قطعن در ذهن می‌ماند مثلن همین کتاب درسی مدرسه امان که قدیم در دوره ما به همین ترتیب بحث زاغکی قالب پنیری را  دید و گرفت و زود به درخت پرید. ازجنس آن بحث هایی ست که  ماندگار ست، بحث دروغ گفتن، بحث کلک زدن را  در قالب روباه و کلاغ و پنیر و این حرف‌ها در آوردند.  این به نظر من خیلی خیلی زیاد کاربرد دارد و می توانیم خیلی گسترشش بدهیم و از آن استفاده کنیم. من خیلی موافقم با این مسئله که در مدیریت آموزشی از داستان سرایی بهره ببریم.

پورمنصف: شما که اهل نوشتن هستید، کدام واژه‌ها را بیشتر دوست دارید؟
دکتر خاتمی: واژه را متوجه نمی‌شوم. بحث واژه را از چه لحاظ می فرمایید، اگر بیشتر توضیح بدهید ،من متوجه شوم، ممنونم.
پورمنصف: واژه های معمولی را می خواهم بدانم کدام‌ها را بیشتر دوست دارید، سپس سراغ مبحث واژه های کلیدی مدیریت آموزشی برویم که بدانیم کدامشان را بیشتر دوست دارید، از کدامشان بیزارید؟
دکتر خاتمی:باید فکر کنم، چون من در هر جایی که بنویسم  از واژه متناسب خودش استفاده می‌کنم یعنی تا جایی ممکن هم سعی می کنم که تکرار نکنم . البته می‌گویم تا جایی که در توانم باشد. خیلی وقت‌ها هم تکرار می‌شود.
پورمنصف: مبحث تکرار نیست، دوست داشتن واژه هاست.
دکتر خاتمی: می‌دانم، متوجه هستم.
پورمنصف: اصولن کسانی که می نویسند، خیلی به واژه ها علاقمندند. می خواهیم ببینیم که شما به کدام واژه‌ها علاقمندید؟
دکتر خاتمی: به واژه تفکر و هر واژه ای که به تفکر برگردد.  هر واژه ای که به انسانیت برگردد. هر واژه ای که به اخلاق برگردد. این واژه‌ها را علاقمندم . یعنی بحث عدالت، اخلاق، انسانیت، تفکر. این‌ها واژه هایی هستند که من خیلی علاقه دارم و دوست دارم در نوشتن از آنها استفاده کنم.  شاید هر معلمی این واژه ها را دوست داشته باشد. علاقه دارم به این قضیه به عنوان حالا یک معلم.

پورمنصف: درباره‌ی واژه “نوشتن” نظرتان را می‌فرمایید؟
دکتر خاتمی: در روانشناسی این مسئله رو خب از اول من خاطرم هست یکبار با دکتر گنجی صحبت می‌کردیم من خب دانشجوی ایشان هم بودم. این موضوع  برمی‌گرده به خیلی سال قبل برای من خیلی جذاب و جالب بود که از دیدگاه روانشناسی می فرمودند: کسی که توانایی صحبت کردن دارد، کمتر می نویسد و کسی که توانایی گفتاری کمتری دارد بیشتر می نویسد یعنی سعی می کند استعدادش را در نوشتن به کار بگیرد. کسی که بیشتر صحبت کند می‌تواند بهتر صحبت کند و کمتر می‌نویسد. دقیقن خاطرم هست مثالی را که آورد گفت آیا شما می دانید که من آن موقع مثلن کمتر می‌دانستم این مسئله را. گفت آیا می دانستی که دکتر شریعتی که یک سخنور بسیار برجسته ای بود، نوشته بسیار کمی دارد. که من با تعجب بهش گفتم: که تعجب می کنم دکتر این حرف را  می زنید، شریعتی که این همه کتاب دارد. من حداقل ۳۲جلد کتابش را  می‌شناسم. انتشارات الهام کتابهایش را چاپ کرده ست. چون انتشارات الهام متعلق به خودمان بود و خدمتتان عرض کنم که گفت: بله ، شما دقت بیشتری  روی همین نوشته‌های شریعتی که می‌گویی انتشارات الهام چاپ کرده داشته باش. گفتم: چطور؟ او گفت: تمام این نوشته هایی که می‌گویی حالا ۳۲جلد کتاب یا ۴۸جلد کتاب یا هر چند جلدی که دارد. همه این‌ها جمع آوری ست.  صحبت های ایشان را دیگران جمع آوری کردند و به صورت  کتاب درآوردند. هیچ کدامش را  خودش با قلمش ننوشته ، به شکل کتاب در نیاورده ست. افراد دیگر، سخنرانی ایشان را که روی نوار کاست بوده گوش کردند ، نوشتن و به شکل کتاب در آوردند. ایشان آنقدر تسلط به سخنرانی داشت که دیگه وقت نمی کرد، صحبت هایش را بنویسد، سخنرانی می کرد و سعی می کرد از زمان استفاده کند . حالا اینکه سوال شما در بحث نوشتن بود، من خودم به نوشتن خیلی علاقه دارم یعنی تصور می کنم که اگر فضا بود و فرصت بود و آن تمرکز بود که می‌گویم متأسفانه و متأسفم از شرایطی که هست و این تمرکز را  از همه ما گرفته. ناراحتم از این موضوع.  اگر واقعن دغدغه زندگی و معاش نداشتم به عنوان یک معلم، خیلی  برای نوشتن مطلب دارم، مطالب ناب هم دارم. نه اینکه مطالب برگرفته از دیگران و دست دوم، نه حتا ترجمه دیگران،  مطالبی که خودم در زمینه های مختلف حالا در زمینه  تعلیم و تربیت باشد، در زمینه روانشناسی باشد در بیشتر زمینه فلسفه باشد.  چون علاقه دارم به بحث فلسفه حالا می‌گویم فرصت نیست. اگر نه خدمتتان عرض می کردم، حداقل به عنوان نمونه  می نوشتم .و می‌گویم خیلی ناراحتم از این موضوع که این فضا و فرصت به وجود نمی آید که من با تمرکز، داشته های خودم را که در ذهنم  سالها نگه داشتم روی کاغذ بیاورم  به صورت کتاب دربیاورم. مثلن من در  زمینه KM کار کردم( Knowledge management :مدیریت دانش)، که این‌ مباحث را استخراج کردم. حدود فکر کنم ۱۵۰۰ صفحه شد. برای بحث چاپ کتاب این مطالب را ، جایی بردم  گفتند: فقط شما می توانی که پول بدهی این کتاب را برایت چند نسخه  چاپ کنیم که برای دانشگاه ببری امتیازش را کسب کنی. این کتاب را  شما چاپ کنی، کسی نمی خرد. فقط شما یک هزینه الکی می‌کنی مثلن n میلیون تومان می‌دهی ما چاپ می کنیم، فروش نمی رود. مدیریت دانش را نه کسی می داند. نه کسی می‌خرد. فقط یک هزینه سرباری برات دارد و بی فایده ست. اما سوای این بحث مباحث تجاری که زیاد می‌شود نوشت و چاپ کرد و بیرون داد.  حالا من مطالب در حد نسخه های کوچیک هم قابل استفاده باشد و درس بزرگی  باشد، برای ما در زندگی، در زمینه های مختلف مطلب زیاد دارم و خیلی هم علاقه دارم اما متأسفم از اینکه می‌گویم گرفتار مسائل دیگه ای در زندگی شدم و خیلی متأسفم از این موضوع که من معلم و امثال من معلم دغدغه ما  معاش شده و اینکه بتوانیم فقط زنده بمانیم و نمی دانم. چی بگویم و متأسفم از این مسئله، علاقه دارم بله همانطوری که فرمودید علاقه دارم به نوشتن، خدا کند زنده باشیم و روزی برسد که بتوانیم این آرزوهامان را به تحقق بپیوندیم.

پورمنصف: درباره واژه «کنجکاو» نظرتان را می‌فرمایید؟
دکتر خاتمی: کنجکاوی اصل مطلب ست یعنی اصل مطلب خلاقیت، برای خلاقیت که مطلب زیاد گفته شده ست. من خاطرم هست از اول خیلی علاقه به  مباحث خلاقیت داشتم که پایان نامه دوره لیسانس درباره خلاقیت بود با مرحوم دکتر فرجاد که آن موقع برای بچه ها تازگی داشت. کنجکاوی همان مایه‌ی خلاقیت ست پرسشگری ست. به هر شکل ما همان منشأ تولید علم را همین پرسشگری و کنجکاوی می دانیم. و خلق، خلق کردن غیر از خلق کردن من معنایی برای تولید علم نمی‌دانم و هر آنچه که در اطرافمان می‌بینیم حالا مباحث مادی یا معنوی و هر آنچه که هست را از کنجکاوی بشر، از طرح سوالاتی را که  انسان پرسشگر می‌پرسد و به دنبال پاسخش می‌گرده، که کم کم این‌ها مستند می‌شوند و علم می‌شوند، یا به کالایی تبدیل می‌شوند، یا به اثری تبدیل می‌شوند، یا به رفتاری تبدیل میشن و به نظر من میشه گفت خمیر مایه علمه این پرسشگری و خمیرمایه خلق علم میدونم.

پورمنصف: اگه قرار باشد در ماه جاری یک کتاب کم حجم بنویسید، درباره چی می نویسید؟
دکتر خاتمی: کتاب کم حجم، من شاید تجربیات خودم را  بنویسم . تجربیات تلخ خودم را از زندگیم بنویسم. که می‌شود گفت اشک خودم را درمی‌آورد. الان شما ادامه بدهید اشکم درمی‌آید و خاطرات تلخی که از گذشته خودم دارم می نویسم.  اینکه حالا نمی‌شود گفت اشتباه اما در این کتاب کم حجم از تجربیات تلخی که مسیر زندگی من را به این جهت سوق داد، می نویسم، که واقعا به من نوعی چه ظلم هایی روا شده، به من نوعی من به عنوان حالا یک فرد عادی، که چرا به عنوان یک معلم چرا باید تغییر جهت بدهم در زندگی. چرا باید دغدغه ام امرار معاش باشد. چرا باید از مسیر اصلی زندگیم دور شوم و چراهایی که برای خودم مشخص ست اما برای دیگران آن را مطرح کنم. چه می‌دانم، برای چی اما اینکه حداقل می‌گویم دیگران هم بدانند که قطعن می دانند. این را شاید بنویسم و شاید مهم ترین مسئله من همین باشد و به قول شما یک مقاله حالا نگوییم مقاله یک نوشته کم حجمی اگر بخواهم بنویسم از صفر تا صد زندگی خودم را، خاطرات زندگی خودم رو می نویسم، که در آخر و فرجام جالبی هم به نظرم ندارد. هر چند این دید بسیار بدبینانه است اما واقع بینانه ست. این را می‌نویسم.

پورمنصف: چگونه به نظرتان  می‌توانیم در روش های نوین تدریس از هنر موسیقی استفاده کنیم؟
دکتر خاتمی: خدمتتان عرض کنم که موسیقی به هر چیزی روح می‌دهد. جان می‌دهد. من خودم خیلی اعتقاد دارم به موسیقی. در  هر جایی هم که می‌رفتم برای انجام کارها، حالا چه صنعتی، چه سازمانی. در فضاهای مختلف کسب و کار یکی از اشارات من همیشه به بحث موسیقی بود. و همین الان هم همینطور ست. هر جا که می‌روم  اشاره می کنم، یکی به بحث موسیقی و یکی به بحث عطرافشانی. خیلی علاقه دارم که اینکه شما وقتی وارد یک فضای خوشبو می‌شوید، خوش عطر می شوید. هیچ فرقی نمی کند. همه این‌ حس‌ها خدمتتان عرض کنم می‌تواند حس بصری باشد. حس شنیداری باشد. حس بویایی باشد. با حس های مختلف هست که می توانیم ما همه چیز را زیبا کنیم. شما وقتی یک گل را می بینید، یک فضای سبز را می بینید، به اندازه ای لذت می‌برید که ممکن ست از شنیدن یک موسیقی لذت ببرید. هیچ فرقی نمی‌کند. همه‌ی این‌ها زیبایی هستند که در طبیعت خدا و خلقت خدا هست و ما نباید این‌ها را از همدیگر تفکیک کنیم.  رایحه یک گل خوشبو به اندازه یک موسیقی لذت بخش و نوازنده و زیباست. اینکه من در فضاها خیلی به موسیقی اعتقاد دارم. در فضاهای آموزشی هم به شدت معتقدم یعنی در مدارس قدیم  هم که من می‌رفتم حالا کلاسهای مختلفی که  برای دبیرها ارائه می‌دادند یا موارد مختلف، همین ایزویی که با هم صحبت کردیم و غیره. توصیه می کردم که موقع استراحت بچه‌ها شما مثل همان بحث یادگیری های پنهان، شما فضاسازی کنید. مهندسی محیط کنید. فرض کن که در سالن هایی که بچه ها موقع استراحت حضور پیدا می‌کنند، تصاویر دانشمندان بزرگ کشورتان را نصب کنید. یک مدل بگذارید. یک کره زمین بگذارید که بچه ها موقع استراحت این کره زمین را به شکل غیرمستقیم مرتب ببینند این را بگردانند و یادبگیرند. تابلوهایی را نصب کنید این بحث تکراری ست. که هر کسی مسئله خودش را، روی آن تابلو بنویسد. شاید دیگران بتوانند مسئله را حل کنند. هر چیزی در دلشان، در ذهنشان  هست، ایده ای که دارند را بنویسند. شاید دیگران به آن ایده اضافه کنند. که این بحث می‌گویم باز تکراری ست. به همین ترتیب موسیقی‌های دلنواز، موسیقی‌هایی که تهییج کننده ست، تحریک کننده ست و خوبه. خیلی سازنده ست البته باید مهندسی شود. من به هر موسیقی که بدون برنامه ست اشاره نمی‌کنم . خیلی از موسیقی ها که روش کار شده و مهندسی شده ست و می‌دانند دقیقن مثل بحث طیف رنگ ست. اگر خاطرتان باشد بین طیف رنگ و یادگیری خب مطالعات زیادی انجام شده که در چه سنی، چه طیف‌های رنگی روی یادگیری بهتر اثر می‌گذارد.  فرض کنید در سن ۱۲ سالگی یک طیف رنگ زردرنگ . مثلن در ۱۳ سالگی یک طیف رنگ آبی  و غیره . این‌ها همه ش اثرگذاره. به همین ترتیب یک سری از طیف ها یک سری از نت‌ها روی ذهن‌ها اثر می‌گذارند. برای هر سنی سازنده ست و تحریک کننده ست. اگر دقت کرده باشید خیلی ها در یادگیری کنار درسی که می‌خوانند. یک موسیقی ملایم هم می‌گذارند یا در بعضی از صنایع موقع استراحت در سالنهایی که کارگرها در حال استراحت هستند یک موسیقی لایت و آرامی می‌گذارند که به استراحت ذهنی آنها کمک کند و خستگی را از تنشان به در کند. در محیط مدرسه هم همین‌طوره. اصلن من با موسیقی‌های تند و خشن و به آن شکل تهییج کننده و التهاب آور موافق نیستم. من عرض می‌کنم مهندسی شده یعنی روی آن کار شود. مطالعه شود و سپس آن کار را ارائه دهیم. نه هر چی با سلیقه شخصی خودمان این درست نیست، منظور این که قطعن و صد در صد همان نظام ذهنی را موسیقی ایجاد می‌کند و اگر روی آن مطالعه شود و کار شود، دقیقن مثل بحث طیف رنگ‌ها، روی نت‌های موسیقی هم کار شود. قطعن و صد در صد روی یادگیری اثربخش ترست. این موثرست و مطمئنم کار شده اما متأسفانه ما کاری به نتایجش نداریم.

پورمنصف: فیلم و سریال هم نگاه می کنید؟
دکتر خاتمی: قبلن چرا، اما الان دیگه اخیرن نه، قبلن که فرصتی داشتم، فراغتی داشتم، ذهن بازی داشتم، آن علاقه داشتم نه دیگر متأسفانه ، علاقه ای به تلویزیون و برنامه های تلویزیونی ندارم.

پورمنصف: با توجه به رشته مدیریت آموزشی که خواندید، اگر بخواهید نامه ای به کسی بنویسید، به چه کسانی می نویسید و از چه چیزهایی می‌گویید؟
دکتر خاتمی: والا اگر اثرگذار و تأثیرگذار باشد می نویسم اما چون می‌دانم تأثیری ندارد. شاید ننویسم. اما اگر بخواهم بنویسم، شاید احتمال دارد باز بعید می دانم تأثیرگذار باشد چون نتیجه مطمئنن نمی‌دهد به بالاترین مقام اجرایی آموزش و پرورش که خود وزیر باشد نامه می نویسم. و مطمئنم تأثیری ندارد و به هر جهت دغدغه‌هایی که وجود دارد را می‌نویسم و یکی، دو تا و ده تا نیست خیلی زیاده. و درخواست می‌کنم و التماس می کنم، ازشان و آرزو می‌کنم که آن  تحولی که باید ایجاد شود را ایجاد کنند. چطور خیلی از کشورها رسیدند ما نتوانیم برسیم و گفتم همه دغدغه ها و مسائل مادی و مالی و پولی نیست. خیلی از مسائل را ما خودمان نمی خواهیم تعمدن نمی خواهیم که انجام بشود. دیگه حداقل برای خود من مسلم و قطعی شده که ما خودمان نمی خواهیم کار انجام شود. بخاطر همین بعید می‌دانم که بنویسم و ناامیدم از نوشتن این مطلب که این کار انجام بشود. حالا نهایتن من بنویسم که حداقل الگو بگیرند از مدارس پیشرفته. این مسئله قدیمی ست حالا این مطلبی که دارم خدمتتان عرض می‌کنم از زمان دکتر محمد علی طوسی خدابیامرز. نمی‌دانم خاطرتان هست  که کتاب‌های مختلفی داشت یا نه؟ از جمله مدیریت و رهبری آموزشی  که به عنوان درس نظارت از آن استفاده می کردیم. خاطرات زیادی داشت در کشورهای مختلف. ایشان هم تدریس کرده بود، هم تحصیل کرده بود. همه را آن موقع‌ها که هنوز سی دی مد نبود. نوارهای وی اچ اسش را من می‌آوردم برای دانشجویان سر کلاس، پخش می کردم و بسیار جذاب و جالب بود. وقتی را به کلاسهای ایشان اختصاص می‌دادم. بسیار بحث‌های جالبی را از مدارس ژاپن و خودشان مطرح می کردند، ایشان سفر کرده بود به ژاپن، مدارس مختلف ژاپن را دیده بود و کار کرده بود.  از تجربیاتش از مدارس ژاپن می‌گفت و خیلی تلاش می کرد که بتواند بخش‌هایی را وارد مدارس ایران بکند. به عنوان مثال می گفت چرا ما از تصاویر متحرک استفاده نکنیم. حرکت داشته باشید. جوهره انسان حرکت ست و خیلی بحث های دیگری  که برای ما آن موقع تازگی داشت اما هیچ اعتنایی به بحث ایشان نمی‌شد هیچ اعتنایی، خب من می‌گویم این تجربه ای که من دارم و آن ناامیدی که در من ایجاد شده از مباحث ایشان بود. پیش خودم می‌گفتم کسی در این حد یک فرد شناخته شده، یک فرد محترم ،یک پروفسور کسی که جانش را، عمرش را، برای این سیستم گذاشته و در حال تلاش ست و تمام دغدغه های ذهنیش این ست که یک حرکتی را به سیستم بدهد؛کسی، گوش شنوایش نیست. من چه کاره‌ام و من شاید نوشته های او را دوباره نویسی می‌کردم و ارجاع می‌دادم و التماس می‌کردم  که حرف‌های مرحوم طوسی را تو را به خدا بعد از ده‌ها سال که گذشته عملیاتی کنید و اجرایی کنید. همین هیچ چیز اضافه تری ندارم و حقیقتش زیاد امیدوار نیستم به قضیه.

پورمنصف: در شیوه های تدریس دانشگاهی‌تان چقدر از خرد جمعی استفاده می کردید؟
دکتر خاتمی: زیاد، من خیلی علاقه دارم یعنی هم علاقه، هم اعتقاد. من همیشه می گویم همه چیز را همگان دانند. اینکه دانشجویی سنش کم ست. خیلی‌ها معتقدند که کم تجربه ست، کم سن ست، اصلن من به این قضیه اعتقاد ندارم و خود شما حضور داشتید و خیلی علاقه داشتم که حتا پشت تریبون ننشینم. یک کلاس دایره ای شکل داشته باشم. کلاسی باشد که همه در یک سطح باشند. اصلن به بالای تریبون نشستن و به بالای سکو رفتن هیچ علاقه ای نداشتم.  اما خب  بالاجبار متأسفانه روی سکو قرار می‌گرفتیم و پشت تریبون و همیشه من یک مقاله ای  داشتم که سر کلاس می‌گفتم گاهی و بعضی ها تعبیر اشتباهی از موضوع داشتند تحت عنوان عوضی ها و من می‌گفتم نه آدمای عوضی، موارد عوضی این‌که استاد یا معلم باید پایین قرار بگیرد و بچه ها باید بالا قرار بگیرند. این شیب کلاس باید به طرف معلم باشد. ما برعکس عمل می کنیم. سکوی معلم بالاست، تریبونش بالاست. بچه ها پایین اند یا بحث کلاس نعلی شکل، دایره ای شکل و بحثهای این مدلی. اگر خاطرتان باشد بحث‌های قدیمی ست. چیز تازه ای نیست، آن دایره‌ای نشستن همان خرد جمعی ست. بحث مشارکت ست، همفکری ست اینکه در این مشارکت و همفکری و خرد جمعی می‌گویند نور خدا هست . خدمتتان عرض کنم که پیامبر و مشورت گرفتن از دیگران هم به همین شکل بود. دکتر طوسی می فرمودند در صحبتهایشان که این الگو را که خارجی ها گرفتند از قرآن ، از مدل پیامبر ما گرفتند و ما متأسفانه غافلیم از این موضوع. منم حالا غیر از این مسائلی که اشاره کردم علاقه داشتم به این موضوع و اعتقاد داشتم به این مسئله که اساس یادگیری همین ست. اینکه در آن اعتماد به نفس ایجاد می‌شود، همفکری ایجاد می‌شود. دیالوگ ایجاد می‌شود. مناظره ایجاد می‌شود، مذاکره ایجاد می‌شود و خیلی از قضایایی که هر کدام برای خودش تکنیک و فنی دارد. تمرین می کنیم با هم صحبت کردن را، کنار هم نشستن را، کنار هم صحبت کردن با هم بودن همفکری، تضاد آراء، اختلاف اندیشه ها در همه این‌ها رشدست. قرار نیست همه مثل هم فکر کنند. قرار نیست همه از روی هم چاپ کنند. یک مسئله ای ست هر کسی تفکری دارد. هر کسی تزی دارد. هر کسی آرائی دارد. هر کسی خدمتتان عرض کنم که سطح اندیشه‌ای دارد و من خیلی اعتقاد داشتم به این مسیر. خود من به شخصه خیلی چیزها یاد می‌گرفتم و از بچه‌ها تشکر می‌کردم که  چیزهای زیادی را از آن‌ها یاد گرفتم و واقعن هم همینطور بود. همیشه هم می گفتم اگر این کار را انجام می دهم  بخاطر خودم ست  چون من از شما چیز یاد می‌گیرم. هر کدام از شما تجربه‌ای دارید و از هر کدام از شما من نکته ای یاد بگیرم سر کلاس. همین۲۰ یا ۳۰ نفر دانشجو، سی نکته را  من یاد می ‌گرفتم و تقاضا می‌کردم  که صحبت کنید و می گفتم همین صحبت کردن امتیاز و نمره دارد و تصور نشود که چون غلط صحبت کردید من به شما امتیازی نمی دهم. صحبت کنید غلط صحبت کنید، اشتباه صحبت کنید، فقط صحبت کنید.  وارد صحبت جمع شوید . بچه ها را ترغیب و تشویق می کردم به باهم صحبت کردن و گروهی صحبت کردن.

پورمنصف: کدام روش تدریس را در دانشگاه مناسب می دانید؟
دکتر خاتمی: روش تدریس که خیلی زیاد ست. اما اینکه حالا  به عنوان روش تدریس از آن نام ببرم  همین مشارکتی، روش مشارکتی در بحث ها و گفت‌وگو‌ها که البته خیلی اصرار داشتم و تأکید داشتم که  دانشجویان در حد خودشان مطالعه کنند و بعد سرکلاس حضور داشته باشند. یک زمینه ذهنی وجود داشته باشد.  قرار نیست همه چیز در کتاب‌ها وجود داشته باشد. سعی کنید که ذهنیت خودتون رو هم به کار بگیرید و ایده های خودتان را هم ازش استفاده کنید و وارد بحث کنید و  به نظر من جذابترین و بهترین و جالبترین و اینکه  قطعن در آن رشد بود این  روش بود که همه در کلاس مشارکت کنند در درس، حتا ممکن ست بخش هاییش را که مورد نظرشان بود فقط وارد بحث کنند، حتا ممکن ست که اشتباه باشد. همون بحث سوال قبلی به نظرم بهترین بود برای اینکه متکلم وحده بودن و دیگران را مخاطب قرار دادن، بسیار بد و ناقص و غلط ست و همه باید به یک شکلی در گفت و گو ها وارد شوند و معلم نقش ناظر و راهنما را داشته باشد.  معلم در گفت و گو ها  فقط یک جمع بندی و نقش  هدایتگر  داشته باشد.

پورمنصف: کدام روش تدریس را در وبینارهای آنلاین می پسندید؟
دکتر خاتمی: در وبینارهای آنلاین خدمتتان عرض کنم که تالار گفتگو هست. این تالار گفتگو در صحبت های آنلاین به نظرم که تصویری هم باشد یعنی بعضی وقت‌ها فقط صوتی ست. بعضی وقت‌ها به شکل تابلو، شکل‌های مختلفی دارد. اگر بچه ها با چهره های همدیگر در تماس باشند  و یک تالاری باشد که همه صدای همدیگر را بشنوند و بتوانند در مباحث همدیگر مشارکت کنند و البته آن هم یک نظمی می‌خواهد. یک قانونی می‌خواهد برای خودش. آن قانون را ما باید یاد بگیریم. خیلی وقت‌ها اگر شما دقت کرده باشید در صحبت همدیگر می پرند و بحث گیج کننده و سردرگم می‌شود و به نتیجه نمی‌رسد. اگر یادگیری انجام شود و بدانند که چگونه باید کار کرد و چگونه باید به اصطلاح وارد بحث شد.  حالا قدیم می‌گفتیم تالار گفتگو. نمی‌دانم الان هم اسمش همین ست یا نه؟ اما به نظر من تالار گفتگو که با تصویر و صدا و این‌ها همراه هست بهترین روش آنلاین ست .

پورمنصف: برای افرادی که می‌خواهند استاد دانشگاه شوند، چه توصیه هایی دارید؟
دکتر خاتمی: خدمتتون عرض کنم که حالا برمیگرده باز به همون تجربیاتی که من دارم اینکه فقط و فقط وارد کلاس بشن و شروع کنند به تدریس اصلا کفایت نمی کنه به نظر من تو یک رشته باید متخصص بشن من حالا به عنوان نمونه خدمتتون عرض می کنم من خاطرم هستش که خب جوون بودیم تو یک ساختمونی از کلاس رشته های حسابداری اومدم بیرون رفتم کلاس رشته روانشناسی بالینی چون اون موقع تو یک ساختمون هم رشته حسابداری بود هم رشته روانشناسی بود هم خدمتتون عرض کنم رشته های دیگه من خاطرم هستش که از کلاس حسابداری اومدم رفتم تو کلاس روانشناسی بعد بچه ها تعجب کردند که شما رشته ات حسابداریه رشته ات روانشناسیه چه جوری وارد کلاس های مختلف میشی من احساس می کردم که یک توانمندیه اما الان نه، الان برعکس به مسئله نگاه می کنم و من اون موقع من خاطرم هستش که پیش دکتر ندیمی با افتخار می گفتم که همزمان دارم سه تا رشته دانشگاهی می خونم در ترم بیش از ۵۰ واحد دارم پاس می کنم نمره ام نمی دونم معدلم بالای هفده هست با یه افتخاری با یه شوق و ذوق، بعد می گفت اشتباه می کنی من خیلی بهم برخورد که بهم گفت اشتباه می کنی و شما یک رشته رو خوب بخونی بهتر از اینه که بیای بری خدمتتون عرض کنم با رشته های مختلف و اینها الان متوجه میشم که تو حوزه تخصصی کارکردن خیلی بهتر از اینه که به شکل پراکنده در رشته های مختلف، دوستانی که میخوان وارد حوزه تدریس دانشگاه بشن و استاد دانشگاه بشن به نظر من تو یک رشته تخصصی واقعا باید استاد شد الان واقعا دوره اون نیستش که مثل قدیم همه رشته رو شما با هم یادبگیری ریاضیات رو بلد باشی فلسفه رو بلد باشی نمیدونم تاریخ رو بلد باشی اینقدر این حوزه ها تخصصی و پیچیده است که فرصت این موضوع نیستش که یک نفر بیاد در رشته های مختلفی متخصص بشه به نظر من اگر خود دانشگاه و سیستم دانشگاه به گونه ای باشه که روی افراد سرمایه گذاری کنه و افراد رو متخصص بار بیاره هر چند رشته ها به هم مرتبط اند من اینو حواسم هستش که رشته ها با هم مرتبط اند استادها باید با هم در ارتباط و تقابل و تعامل باید باشند همه اینها یک ارتباط زنجیرواری با هم دارند اما اینکه ارائه اون به شکل کامل و تخصصی کار همه نیست بله معلم ریاضی با معلم علوم باید در ارتباط باشه معلم علوم با معلم تاریخ باید در ارتباط باشه اینا رو همه رو من می دونم اما کسی که داره به عنوان مثال فیزیک تدریس می کنه فقط و فقط و فقط فیزیک اونم ممکنه در دانشگاه تو یک رشته تخصصی و به خودش اجازه نده که بیاد بره و دانشگاه نباید این اجازه رو بده که بیاد تو هر رشته ای تدریس کنه من میگم همین رشته حسابداری دانشگاه خودمون استادی داشتیم فقط می گفت مدیریت مالی یا میانه درس می ده فقط میانه درس میده و متخصص بود در درس میانه یا مثلا پژوهش عملیاتی یا پژوهش در عملیات تدریس می کرد متخصص پژوهش در عملیات بود یعنی واقعا حرف نداشت و بچه ها وقتی اون سایت باز می شد برای ثبت نام و این حرفها عجله می کردند تا پر نشده با استاد درس رو بگیرن چون واقعا مسلط بود حالا توصیه ای که دارم اونایی که میخوان استاد بشن به شکل تخصصی در یک رشته حالا نمی دونم دو رشته مسلط بشن و آلوده رشته های دیگه نشن چون میگم همه کاره و هیچ کاره میشن فایده ای نداره همه کاره شدن و هیچ کاره زیاد جالب نیست اگر علاقه دارند برن دنبال شعر و موسیقی و هر چی دیگه که علاقه دارند اما اینکه بحث تدریس میشه بحث جدیه و باید خدمتتون عرض کنم که باید متخصص جلو برن و متخصص باشند در اون حوزه ای که دارند تدریس می کنند این اعتقاد من یعنی توصیه من به دوستانی که می خوان وارد تدریس در دانشگاه بشن.

پورمنصف: در مورد رشته مدیریت آموزشی جای چه چیزی را خالی می بینید؟
دکتر خاتمی: من عنوان رشته مدیریت آموزشی را همیشه ناقص می دانم . همیشه می گویم مدیریت و رهبری آموزشی. خب مدیریت با ساختار سر و کار دارد. رهبری با مناسبات و رفتار سر و کار دارد. من احساس می کنم که در رشته مدیریت آموزشی رفتارشناسی یا  روانشناسی یا مباحث این طوری جاش خیلی خالی ست و کم به آن پرداخته می شود. و بیشتر تکیه روی ساختار دارد. در حالی که تعلیم و تربیت تغییر رفتار زیاد با ساختار جور در نمیاد. شما با یک انضباطی با یک دیسیپلینی بری در کلاس  یسری مطالب را  منتقل کنی و بچه ها یادبگیرند. امتحان بدند. نمره بگیرند والسلام تمام، مراتب بالاتر راه پیدا کنند. تمام تلاش ما تغییر رفتار ست و تغییر رفتار یک علم پیچیده روانشناسی می طلبد و آمیخته شده با بحث های تکنیک های یادگیری، با تکنیک های آموزش، فنون تدریس. همه اینها بیشتر  رویکرد روانشناختی دارد. که در بحث رهبری در اداره کلاس مطرح ست. رهبری کلاس درس را بیشتر بهش اعتقاد دارم تا فقط تکنیک های محض، خب شما وقتی داری از تکنیک استفاده می کنی طرز نگاه کردن طرز صحبت کردن ایجاد و برقراری ارتباط عاطفی با تک تک بچه ها که هر کدام یک روحیه دارند، یک شخصیت دارند، شخصیت منحصر به فرد دارند، کار هر کس نیست. ۲۵ دانشجو یا دانش آموز داریم. ۲۵شخصیت داریم و ۲۵مدل رفتاری  معلم . معلم باید بلد باشد که چگونه ارتباط برقرار کند سبب یادگیری و ایجاد علاقه و ایجاد انگیزه کند. مطلب را منتقل کند. جای  روانشناسی و تکنیک های روانشناختی در مدیریت آموزشی به شدت خالی ست و مدرسین ما، مدیران ما از این مسئله خیلی دورند و بیشتر تکیه کردند روی ساختار اداره مدرسه، روی قوانین دیسیپلین ها، روی ضوابط، روی بخش نامه ها، آیین نامه ها و مقررات اینها پاسخگو زیاد نیست. آن چیزی که پاسخگو ست و می‌تواند نتیجه دهد بیشتر همین مطالبی ست که خدمتتان عرض کردم.

پورمنصف: به عنوان یک فرد صاحب‌نظر در زمینه مدیریت آموزشی چه افقی را برای آینده این رشته ترسیم می کنید؟
دکتر خاتمی: بستگی داره درایران یا در کجا، در ایران باید بگویم امیدوارم که بهبود پیدا کند امیدوارم که پر و بالی پیدا کند و  بسیار بسیار زمان بر ست اگر بخواهیم دوباره  از اول شروع کنیم و ساختارها را درست کنیم. بچه ها را درست سر جایشان بنشانیم. خدمتتان عرض کنم که معلم‌ها را  آموزش دهیم. چه جوری بگویم ببین شما ممکن ست از من سوال کنید که افق اقتصاد ایران را چگونه می بینید با وضعیت فرض کنیم که گرانی و وضعیت اقتصاد خودمان، میگویم که شاید زیاد وضعیت روشنی نداشته باشد. سیستم آموزشی هم همینطوره اما اگر بحث جهانی را بخواهیم در نظر بگیریم خیلی روشن ست روز به روز  توسعه پیدا می کند و روز به روز مفهومی تر می‌شود. روز به روز ارتباطش با حوزه های مختلف علوم بیشتر می‌شود. معنایی تر می‌شود. پیچیده تر می‌شود. آن سادگی که ما به موضوع نگاه می‌کنیم دیگه نیست یعنی شما همین مباحثی که روز به روز دارد جدید اضافه می‌شود. فرهنگ یک جامعه چطور به مباحث آموزش و پرورش تنیده شده است و چطور باورهای درست یا غلط یک جامعه به آموزش و پرورش مربوط می‌شود. در گذشته کودکی که در دوره ابتدایی معلمش بهش آموزش داده ، چه نگرش و دیدگاهی در ۵۰سال آینده نسبت به جامعه اش خواهد داشت. این‌ها مباحثی که در دنیا  روی آن کار می‌شود  و کار می کنند که چه کار باید کرد که یک جامعه سالم با افق روشن و توسعه یافته ای داشته باشند. حالا بیشتر ما ژاپن را مثال می زنیم . دانمارک را مثال می زنیم. سوئد را مثال می زنیم. فنلاند را مثال می زنیم و غیره اما خیلی کشورها  رو این موضوع  دارند کار می کنند که نظام آموزشی چه کار باید انجام دهد و چگونه باید عمل کند، که یک جامعه بهتر داشته باشند. من افق روشنی را می بینم البته از نظر جهانی احساس می کنم روز به روز که  می‌گذرد این علم در حال توسعه ست و پیچیده می‌شود و با علوم دیگری  ارتباط برقرار می‌کند و بیشتر  روی مباحث آن کار می کنند و به عنوان یک رشته فوق پیچیده می‌شود گفت که  تبدیل می‌شود چه کار باید کرد که دنیای آینده را ان شاءالله بهتر بسازیم اما در سیستم خودمان یک مقدار متفاوت ست که خدمتتان عرض کردم.

پورمنصف: اگر بخواهید جمله کوتاهی به من و شنوندگان عزیز هدیه بدهید، آن جمله چی می‌تواند باشد؟
دکتر خاتمی:  یک جمله کوچکی در یک کتاب یونسکو بود، می خواندم یه روزی خیلی برام جالبه همیشه در گوشم  زنگ می‌زند. عنوان کتابش چی بود، خدایا این کتابش همین بحث سوال شما بود نگاه افق آینده آموزش و پرورش همچین عنوانی بود. نوشته بود «که در قله رفیع حرکت های اجتماعی اگر اندیشمندان و دانشمندان قرار بگیرند آن جامعه سعادتمند خواهدشد.» این جمله خیلی زیباست. برای خودم خیلی جالبه و همیشه آویزه گوشم است. دوباره تکرار می کنم، گفته بود که “در قله رفیع حرکت های اجتماعی اگر اندیشمندان و دانشمندان قرار بگیرند، آن جامعه سعادتمند خواهدشد یعنی وقتی می‌گوید در قله رفیع حرکت های اجتماعی به طور کل یعنی می‌گوید در همه زمینه ها، کسایی که صاحب نظرند، صاحب شعورند، صاحب درایت اند، صاحب عقل اند، صاحب بینش اند، در هر زمینه ای حالا چه مادی باشد، چه صنعتی باشد، چه فرهنگی باشد، چه اجتماعی باشد، چه سیاسی باشد، جامعه سعادتمند با افراد خدمتتان عرض کنم عالم و صاحب علم بهم گره زده و جمله بسیار زیبایی ست فکر کنم که این هدیه در درجه اول برای خود من ست و همیشه آویزه گوشم ست و برام خیلی جالب و جذاب ست.

پورمنصف: و کلام آخر اگر سخنی دارید بفرمایید.
دکتر خاتمی: والا، از ما گذشت ما یک نسل قربانی شده ایم. امیدوارم که در آینده نزدیک هر چیزی در جای خودش قرار بگیرد. این عدالتی که خدا تعریف کرده اگر من به عنوان معلم خودم را انتخاب کردم. من را به عنوان معلم هوایم را داشته باشند. که بداند اینکه یک معلم هم حق حیات دارد. هم حق زندگی دارد. هم حق زیست دارد. یک معلم نباید به دنبال کارهای متفرقه برود که برای زنده ماندن امرار معاش کند. یک معلم باید به مطالعه اش بپردازد. یک معلم باید به دغدغه ذهنیش که تعلیم و تربیت باشد بپردازد. دغدغه ذهنیش رشد جامعه اش باشد. رشد بچه ها باشد. اگر از کلاس  بیرون می آید  فکر آب و نون باشد، فکر کرایه خانه اش باشد، فکر نمی دانم امرار معاشش و فکر زنده بودن باشد. آن معلم به هیچ عنوان معلم نیست و آن دانش آموز به هیچ عنوان دانش آموز نیست و آن جامعه یک جامعه آینده روشنی نخواهد داشت این صحبت آخرم بود و امیدوارم که یک روزی میگم به ما به عمر ما قد نمی‌دهد آرزوی من این ست که یک روزی این جامعه متحول بشود و هر چی در جای خودش قرار بگیرد و این دنیای  عجیب غریب مادی و کثیف مادی یک روزی اصلاح بشود و جامعه دید معنویت به خودش بگیرد ان شاءالله. همین. دیگه صحبت دیگه ای ندارم.
پورمنصف: زنده باد دکتر علی خاتمی.

دکترخاتمی:بزرگوارید.

پورمنصف:از اینکه وقتتان را در اختیار ما گذاشتید و در این گفتگو شرکت کردید ممنونم برای شما و شنوندگان عزیز لحظه های شیرینی را آرزومندم، خدا نگهدارتان.